Posted by 
Kłamstwo jest naturalnym etapem w rozwoju dziecka. Oszukiwanie jest ściśle związane z rozwojem poznawczym. Około 3-4 roku życia kształtuje się zdolność do zrozumienia czym jest kłamstwo. W tym wieku dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę, że słowa mają wpływ na innych, a ich zachowanie może wpłynąć na ich relacje z innymi ludźmi. Dzieci w tym wieku zaczynają również rozumieć, że istnieją różnice między tym, co jest prawdziwe, a tym, co jest fikcyjne.
Konfabulacje dziecięce dotyczą często spraw i zjawisk fantastycznych i są silnie powiązane z ich wyobraźnią. Warto pamiętać, że w takich przypadkach najmłodsi nie potrafią jeszcze poprowadzić procesu myślowego w taki sposób, by był on logiczny dla dojrzałego odbiorcy, co za tym idzie niekiedy dorosłym może się wydawać, że tego rodzaju kłamstwa są wręcz absurdalne. O ile konfabulacje nie wykraczają poza strefę fantazjowania, nie jest to problem, który wymaga szczególnego diagnozowania i najczęściej mija samoistnie wraz z dojrzewaniem.
Warto pamiętać, że u podstaw rozwiązania każdego problemu leży jego źródło. Najważniejsze to zrozumieć, dlaczego dziecko decyduje się na mówienie nieprawdy i od czego uzależnia swoje wybory. Dzieci w wieku szkolnym bardzo często deklarują, że kłamią, aby uniknąć konsekwencji swoich zachowań. W przypadku złej oceny obawiają się reakcji rodzica, jego poczucia rozczarowania i ewentualnych kar w postaci szlabanu. Nie chcąc rezygnować z dotychczasowych przyjemności, dziecko ukrywa złą ocenę przed rodzicem lub po prostu kłamie. Nie rozumie jeszcze, że to właśnie kłamstwo jest najbardziej bezproduktywnym wyborem i nie tylko maskuje realny problem, ale też w dość radykalny sposób przyczynia się do zaburzenia więzi i zaufania. W tej sytuacji rodzice zwykle postępują dwojako. Jedni decydują się ukarać dziecko, co zwykle nie przenosi się na zmiany w jego zachowaniu ani na późniejsze decyzje, drudzy z kolei wolą z nim szczerze porozmawiać.
Kiedy dziecko kłamie, ważne jest, aby zrozumieć, dlaczego tak zrobiło, ponieważ może to być oznaką, że coś mu przeszkadza lub czuje się zagrożone. Dla dziecka jest to często strategia wynikająca z niezaspokojonych potrzeb, takich jak:
- potrzeba ochrony (przed karą, gniewem rodziców, wstydem)
- potrzeba przynależności i akceptacji (presja otoczenia, chęć zyskania uznania w grupie rówieśników)
- potrzeba dostrzeżenia i zainteresowania (na przykład udawany ból, żeby zwrócić uwagę rodziców)
- potrzeba uznania (zmyślone sukcesy i historie, żeby spełnić oczekiwania)
- potrzeba zabawy i kreatywności (wymyślane historie i sytuacje)
Konsekwencje kłamstwa i ich wpływ na relacje z bliskimi
Najpoważniejszymi konsekwencjami wynikającymi z mówienia nieprawdy przez dzieci i młodzież są najczęściej problemy z zaufaniem rodziców oraz znajomych. Opinia osoby niewiarygodnej w środowisku rówieśniczym może przyczyniać się do problemów z komunikacją, samooceną i bezpośrednio przełożyć się na problem z nawiązywaniem głębszych relacji. Utrata zaufania rodzica z kolei wpływa nie tylko na zwyczajne życie domowe, ale też powoduje narastanie napięcia. Rodzice decydują się na wyznaczanie kar, kontrolowanie dziecka na niemal każdym kroku, co z kolei dodatkowo potęguje poczucie niesprawiedliwości i może napędzać motywację do kolejnych kłamstw.
Dlaczego karanie nie jest efektywne?
Według psychologów kara nie ma żadnej wartości wychowawczej i nie niesie za sobą pozytywnych następstw. Kary w postaci szlabanu lub utraty przywilejów za przewinienia związane z kłamstwem tym bardziej nie będą przynosić skutku, gdyż nie rozwiązują one przyczyny powstania problemu. Kara w tym ujęciu to zwykle okazanie swojej bezradności wychowawczej i próba jej zamaskowania. Najlepszym wyjściem z sytuacji jest zawsze szczera rozmowa i próba dojścia do porozumienia, opartego na wzajemnym szacunku i zrozumieniu swojego punktu widzenia. Dziecko i nastolatek również mają prawo do swoich poglądów i spostrzeżeń, które koniecznie należy wziąć pod uwagę w czasie dialogu. Warto pamiętać, że uświadamianie dzieci od najmłodszych lat na temat konsekwencji kłamstwa to jeden z najważniejszych czynników modelujących ich późniejsze zachowanie. Relacja oparta na zaufaniu i wzajemnym szacunku skutecznie może uchronić obie strony przed późniejszym konfliktem.
Jak reagować na kłamstwo?
Pamiętajmy, że sami też popełniamy błędy. Traktujmy dziecko tak, jak sami chcielibyśmy być traktowani w podobnych, choć „dorosłych” sytuacjach. Bądźmy dla dziecka wsparciem, okażmy zrozumienie, tłumaczmy konsekwencje i pomóżmy znaleźć najlepsze wyjście. Doceńmy, że dziecko podzieliło się z nami prawdą, która może być dla niego nieprzyjemna.
- Zachowaj spokój. Gdy dziecko kłamie, zwykle nie robi tego celowo, aby cię skrzywdzić. Może po prostu czuć się zdezorientowane, przestraszone, dlatego ważne jest, aby zachować spokój i wyjaśnić, że kłamstwo jest nieodpowiednie. Rozmowa w tym przypadku jest bardzo ważna.
- Zadawaj pytania. Zamiast usilnie nalegać, aby dziecko przyznało się do kłamstwa, zacznij od zadawania pytań, aby zrozumieć, dlaczego tak zrobiło. Na przykład: „Dlaczego powiedziałeś, że to nie ty, skoro wiem, że to ty stłukłeś wazon?”
- Wyjaśnij konsekwencje. Ważne jest, aby dziecko zrozumiało, że kłamstwo ma negatywne konsekwencje, takie jak utrata zaufania. Możesz powiedzieć: „Kłamanie jest nieodpowiednie i powoduje utratę zaufania. Lepiej zawsze mówić prawdę”. „Utracone zaufanie trudno odbudować”
- Daj dziecku okazję do poprawy. Kiedy dziecko przyzna się do kłamstwa, ważne jest, aby dać mu szansę na naprawienie sytuacji. Możesz powiedzieć: „Rozumiem, że powiedziałeś kłamstwo, ale teraz możesz powiedzieć mi prawdę i zacząć od nowa”.
- Szukaj innych rozwiązań. Na przykład w sytuacji gdy dziecko zniszczy jakąś rzecz w domu i nie przyznaje się do winy, a my wiemy jaka jest prawda. Spróbujmy ustalić z dzieckiem sposób na naprawę szkody: „Stłukłaś wazon bo grałaś w piłkę w domu. Prosiłam, aby piłką bawić się tylko na dworze. Jaki masz pomysł żeby naprawić sytuację? Może wspólnie posprzątamy?”
Chodzi o to, żeby pokazać dziecku, że błędy można naprawić. Zdarzają się one każdemu i nie powinny być powodem do wstydu. Prawdziwą sztuką i powodem do dumy jest naprawienie skutków, a nie unikanie ich i chowanie się za kłamstwem. Jeśli my, rodzice, będziemy wspierać i wzmacniać w dziecku takie właśnie postawy, efekty będą najlepsze.
Jak odróżnić dziecięce konfabulacje od mitomanii?
Osobnym problemem jest sytuacja, w której dziecko kłamie dosłownie zawsze i wszędzie, niezależnie od sytuacji. O ile konfabulacje przedszkolaka związane są ściśle z jego rozwojem, to odruchowe mijanie się z prawdą w sytuacjach, w których nie ma ku niemu żadnych przesłanek, może świadczyć o rozwijającej się u dziecka mitomanii. Mitomania to zjawisko opisane po raz pierwszy w 1891 roku przez Antona Delbrücka i potocznie nazywane jest patologicznym kłamaniem. Syndrom ten rozwija się w różnym wieku i polega na bezcelowym wprowadzaniu otoczenia w błąd. Często jest nieuświadomione, a cierpiąca na nie osoba nie zawsze zdaje sobie sprawę z tego, że kłamie. Jeśli więc dziecko notorycznie przyłapywane jest na mówieniu nieprawdy i w żaden sposób nie da się uzasadnić jego wyborów, warto zasięgnąć opinii specjalisty w dziedzinie psychologii lub psychiatrii.
Przygotowały: Urszula Michaluk, Iwona Zaniewska-Ciep
